Ustawa o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych
za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.
W dniu 8 kwietnia 2017 r. Stowarzyszenie Siedleckie do Sejmowej Podkomisji Nadzwyczajnej Sprawiedliwości i Praw Czlowieka przekazało poprawki do noweli ustawy:
Ogólnopolskie Stowarzyszenie Internowanych i Represjonowanych z siedzibą w Siedlcach wnosi w interesie publicznym poprawkę do nowelizacji ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego z dnia 23.02.1991r. z późn. zm. (druk 665):
1. w art. 8 dodaje się ustęp 6 o brzmieniu:
„W imieniu Skarbu Państwa w postępowaniu o odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wydania orzeczenia albo decyzji inicjuje, występuje i uczestniczy prokurator pionu śledczego Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytutu Pamięci Narodowej”.
Uzasadnienie
Z dotychczasowych doświadczeń, jak i wielu skarg osób represjonowanych wynika, że prokuratorzy prokuratury powszechnej nie są merytorycznie przygotowani do należytego reprezentowania Skarbu Państwa w sprawach o odszkodowanie i zadośćuczynienie wynikające z ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego z dnia 23.02.1991 r. z późn. zm. Skutki tegoż są takie, iż wbrew woli ustawodawcy rozprawy ciągną się latami z powodu merytorycznych błędów i zaniedbań ze strony przedstawicieli Skarbu Państwa tj. prokuratury powszechnej.
Przejęcie spraw przez prokuraturę pionu śledczego IPN całkowicie odciąży prokuraturę powszechną od i tak licznych innych spraw.
Udział prokuratorów pionu śledczego IPN znacznie przyspieszy proces postępowania oraz wykluczy poważne i rażące błędy w ustalaniu stanu faktycznego, jakie miały miejsce do tej pory – co spowodowane jest posiadaniem znikomej, jak też i żadnej wiedzy przez prokuratorów prokuratury powszechnej i zespołów orzekających o sprawach, o których mowa w ustawie. Na tę okoliczność posiadamy liczne dowody.
Niepodważalnym atutem do reprezentowania Skarbu Państwa przez prokuraturę pionu śledczego IPN w ww. sprawach jest dogłębna i fachowa wiedza prawnicza oraz znajomość problemów i zagadnień ujawnianych podczas procesu. Przemawia za tym także ochrona praworządności i to, aby ustawa realizowana była zgodnie z jej duchem i literą prawa, czyli intencją ustawodawcy, jak też z art. 19 Konstytucji RP.
Prokuratura IPN dysponując ogromną dokumentacją z okresu PRL, tym samym posiada znacząco większą wiedzę od prokuratorów prokuratury powszechnej o krzywdach i represjach stosowanych wobec obywateli przez komunistyczne państwo, jakim był PRL.
Z uwagi na to, że prokuratorzy pionu śledczego IPN są najodpowiedniejszym reprezentantem Skarbu Państwa i zarazem rzecznikiem interesu publicznego wnosimy jak na wstępie.
Popieramy wszystkie poprawki wniesione do nowelizowanej ustawy, a ich uchwalenie będzie wypełnieniem art. 19, który nakłada obowiązek na państwo otoczenia specjalną opieką i troską osób, które na wcześniejszym etapie swojego życia aktywnie uczestniczyły w walce o niepodległość Polski i niepodległość ta została uzyskana w określonym procesie historycznym. Artykuł ten mówi o wyjątkowym i specjalnym traktowaniu osób, które przyczyniły się do uzyskania upragnionej wolności i niepodległości Polski. Stanowi o obowiązku państwa względem osoby, która uczestniczyła w walce, a więc w działaniach łączących się z użyciem siły choćby tylko przez jedną ze stron do upragnionej wolności i niepodległości Polski.
Intencją ustawodawcy (Konstytucji) jest więc świadczenie przez państwo polskie godnej satysfakcji moralnej i materialnej dla osób, które przyczyniły się do odzyskania niepodległego bytu naszego państwa.
Nie znane są przypadki, aby prokuratorzy prokuratury powszechnej jako przedstawiciele Skarbu Państwa egzekwowali art. 557 kpk:
§ 1. W razie naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za krzywdę, Skarb Państwa ma roszczenie zwrotne do osób, które swoim bezprawnym działaniem spowodowały niesłuszne skazanie, zastosowanie środka zabezpieczającego, niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie.
§ 2. Powództwo dotyczące roszczeń, o których mowa w § 1, może wytoczyć w postępowaniu cywilnym prokurator lub organ, który jest powołany do reprezentowania Skarbu Państwa. Jeżeli prokurator nie dopatrzy się podstaw do wytoczenia powództwa, wydaje w tej kwestii postanowienie i zawiadamia o tym uprawniony organ.
Klasycznym przykładem traktowania osób internowanych przez prokuraturę jest wyrok Sądu Okręgowego Wydziału Karnego w Siedlcach dot. zadośćuczynienia za decyzję o internowaniu z dnia 9.02.2012 r. o sygn. akt: II 2 Ko 172/11 maltretowanego podczas internowania Ryszarda Piekarta. W uzasadnieniu wyroku napisano m. in.: „poszkodowany może dochodzić roszczeń w sądzie cywilnym, (gdy tymczasem sądy cywilne wszystkie takie sprawy oddalają!). Poszkodowany uzyskał korzyści podczas internowania, bo nie ponosił kosztów utrzymania w czasie pobytu w więzieniu, a nawet z tego tytułu zaoszczędził osiągając korzyść majątkową, która powinna być odliczona od zasądzonego odszkodowania... niemoralne i niestosowne jest wzbogacanie się w przypadku działalności patriotycznej. Poszkodowany żadnej szkody materialnej nie poniósł (oprócz tego, że opuszczał zakład karny na noszach zostając inwalidą). Za utratę zdrowia oraz wynikłe z tego cierpienia fizyczne i psychiczne odszkodowanie jest nieuprawnione i niestosowne. Ponadto internowany leczył się bezpłatnie w placówkach społecznej służby zdrowia. Sąd uznał, że to Skarb Państwa poniósł straty utrzymując podsądnego przez okres 9 miesięcy w więzieniu na swój koszt. Ponadto Skarb Państwa nie ma pieniędzy...” . Na dobrą sprawę to najwięcej umęczyli się ci, co internowanego katowali kopiąc i pałując gdzie popadnie. I jak słusznie sąd stwierdził, było to na koszt Skarbu Państwa i za sowitą opłatą oprawców przez Skarb Państwa. Innymi słowy internowany nic nie dał, ale za to dużo dostał. Inwalida na skutek internowania otrzymuje dziś emeryturę w „słusznej” wg. Sądu wysokości tj. 665,-zł.
Prokurator prokuratury powszechnej reprezentujący Skarb Państwa i zarazem ustawodawcę, który wydał akt prawny w celu zadośćuczynienia za wyrządzone krzywdy, zachował całkowitą bierność w przytoczonej sytuacji. Obecnie poszkodowany wniósł kasację od wyroku. Prokuratura również wniosła kasację wnioskując o odrzucenie kasacji internowanego.
Wyrażamy zgodę na ujawnienie na stronie internetowej podmiotu rozpatrującego niniejsze poprawki lub urzędu go obsługującego danych osobowych podmiotu wnoszącego poprawki.
za Zarząd: Janusz Olewiński, przewodniczący.
Pisma kierowane do: Ministra Sprawiedliwości oraz Sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka:
Ogólnopolskie Stowarzyszenie Internowanych i Represjonowanych z siedzibą w Siedlcach zwraca się z prośbą do Pana Ministra w interesie publicznym o wniesienie poprawki do nowelizacji ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego z dnia 23.02.1991 r. z późn. zm. (druk sejmowy 665).
Postulujemy w art. 8 dodanie ustępu 6 o brzmieniu:
„W imieniu Skarbu Państwa w postępowaniu o odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wydania orzeczenia albo decyzji inicjuje, występuje i uczestniczy prokurator pionu śledczego Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytutu Pamięci Narodowej”.
Uzasadnienie
Z dotychczasowych doświadczeń, jak i wielu skarg osób represjonowanych wynika, że prokuratorzy prokuratury powszechnej nie są merytorycznie przygotowani do należytego reprezentowania Skarbu Państwa w sprawach o odszkodowanie i zadośćuczynienie wynikające z ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego z dnia 23.02.1991 r. z późn. zm. Skutki tegoż są takie, iż wbrew woli ustawodawcy rozprawy ciągną się latami z powodu merytorycznych błędów i zaniedbań ze strony przedstawicieli Skarbu Państwa tj. prokuratury powszechnej.
Przejęcie spraw przez prokuraturę pionu śledczego IPN całkowicie odciąży prokuraturę powszechną od i tak licznych innych spraw.
Udział prokuratorów pionu śledczego IPN znacznie przyspieszy proces postępowania oraz wykluczy poważne i rażące błędy w ustalaniu stanu faktycznego, jakie miały miejsce do tej pory – co spowodowane jest posiadaniem znikomej, jak też i żadnej wiedzy przez prokuratorów prokuratury powszechnej i zespołów orzekających o sprawach , o których mowa w ustawie. Na tę okoliczność posiadamy liczne dowody.
Niepodważalnym atutem do reprezentowania Skarbu Państwa przez prokuraturę pionu śledczego IPN w ww. sprawach jest dogłębna i fachowa wiedza prawnicza oraz znajomość problemów i zagadnień ujawnianych podczas procesu. Przemawia za tym także ochrona praworządności i to, aby ustawa realizowana była zgodnie z jej duchem i literą prawa, czyli intencją ustawodawcy, jak też z art. 19 Konstytucji RP.
Prokuratura IPN dysponując ogromną dokumentacją z okresu PRL, tym samym posiada znacząco większą wiedzę od prokuratorów prokuratury powszechnej o krzywdach i represjach stosowanych wobec obywateli przez komunistyczne państwo, jakim był PRL.
Z uwagi na to, że prokuratorzy pionu śledczego IPN są najodpowiedniejszym reprezentantem Skarbu Państwa i zarazem rzecznikiem interesu publicznego wnosimy jak na wstępie.
Wyrażamy zgodę na ujawnienie na stronie internetowej podmiotu rozpatrującego niniejszą poprawkę lub urzędu go obsługującego danych osobowych podmiotu wnoszącego poprawkę.
Nadmieniamy, że przedmiot nowelizacji ustawy nie jest objęty prawem Unii Europejskiej.
W tej sprawie pomocne będą informacje zawarte w piśmie naszym przekazanym na ręce Pana Ministra dnia 16.10.br., które w załączeniu przekazujemy.
Przewodniczący Zarządu:
/-/Janusz Olewiński
Siedlce, dnia 1 grudnia 2016 r.
Wrzesień 2016
Ważna zmiana nastąpiła przy noweli ustawy z dnia 29 kwietnia 2016 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz niektórych innych ustaw. I tak art. 45b. stanowi: „Prokurator Głównej Komisji lub prokurator oddziałowej komisji jest uprawniony do kierowania wniosków i występowania przed sądami w sprawach o uznanie za nieważne orzeczeń w trybie określonym w ustawie z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego”.
Naczelnik pionu śledczego IPN, w związku z wydanym stosownym rozporządzeniem Prokuratora Generalnego, poinformował Zarząd Stowarzyszenia, że wnioski o inicjowanie postępowania ws. o unieważnienie decyzji może kierować prokurator IPN, jak również występować w trakcie trwania procesu o odszkodowanie i zadośćuczynienie. Z powyższego wynika, iż prokurator IPN może występować w sądzie zamiast nieprzyzjaznych nam prokuratorów prokuratury powszechnej.
Każda osoba zainteresowana udziałem prokuratora IPN-u w rozprawie proszona jest o kontakt ze Stowarzyszeniem.
W Sejmie znajduje się nowela ustawy (druk sejmowy 665) z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. z dnia 18 października 2007 r.), przesłana z Senatu. Jeśli Sejm zatwierdzi zmiany będą one daleko idące, o co zabiegało nasze Stowarzyszenie i było oczekiwane przez środowisko od 27 lat:
http://www.sejm.gov.pl/sejm8.nsf/druk.xsp?nr=665
I tak np. w dodaje się nowe artykuły:
art. 8b. 1. w otrzymuje brzmienie:
„Osobie, która otrzymała status działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych na podstawie ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych (Dz. U. poz. 693 i 1220), przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę”;
art. 11a.
„Roszczenia o odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę nie przedawniają się”;
art. 13.
„Koszty postępowania w sprawach objętych ustawą, w tym z tytułu ustanowienia pełnomocnika, ponosi Skarb Państwa.”.
art. 2. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.
Uzasadnienie:
Podstawowym celem projektu jest poszerzenie zakresu podmiotowego ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego o osoby, które poniosły szkodę lub doznały krzywdy w związku z wydaniem wobec nich, niewykonanych orzeczeń sądowych albo niewykonanych decyzji o internowaniu w stanie wojennym. Brak możliwości dochodzenia roszczeń przez te osoby został zasygnalizowany w skierowanym do Senatu wystąpieniu Rzecznika Praw Obywatelskich.
Kolejnym celem projektu jest wyeliminowanie formalnego ograniczenia, co do możliwości dochodzenia roszczeń w postaci rocznego terminu, liczonego od dnia uprawomocnienia się stwierdzenia nieważności orzeczenia, na zgłoszenie roszczenia o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, a także wyraźne wskazanie, że wszystkie roszczenia dochodzone na podstawie zmienianej ustawy nie podlegają przedawnieniu.
Projekt poszerza też zakres podmiotowy ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego o osoby, które otrzymały status działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych na podstawie ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych.
Pozostałe zakładane zmiany mają charakter porządkowy i doprecyzowujący.
W obecnym stanie prawnym, zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, osobie wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano decyzję o internowaniu, w związku z wprowadzeniem stanu wojennego, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wykonania orzeczenia albo decyzji. Brzmienie tego przepisu wyłącza z zakresu ustawy możliwość dochodzenia odszkodowania lub zadośćuczynienia wynikłych z wydania orzeczenia lub decyzji. Tak też ten przepis funkcjonuje w praktyce orzeczniczej (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 2013 r., IV KK 292/12, LEX nr 1277775 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 23 listopada 2011 r., II AKa 325/11, LEX nr 1129767).
W skierowanym do Senatu wystąpieniu Rzecznik Praw Obywatelskich podkreśla, że ograniczenie odszkodowania i zadośćuczynienia jedynie do wykonania orzeczenia (decyzji), z jednoczesnym pozbawieniem osób represjonowanych dochodzenia roszczeń z tytułu wydania orzeczenia (decyzji), powoduje, że znaczna część dolegliwych represji i krzywd nie podlega rekompensacie. Poza odpowiedzialnością odszkodowawczą Skarbu Państwa pozostają takie represje jak konieczność ukrywania się, utrata pracy oraz utrata przywilejów emerytalno-rentowych (co również częstokroć powodowało pogorszenie się sytuacji finansowej całej rodziny represjonowanego). Obecny stan prawny skutkuje też niemożnością zadośćuczynienia za krzywdy wynikłe z psychicznych przeżyć całej rodziny osoby represjonowanej. Stąd pomimo, że orzeczenie lub decyzja nie weszła w fazę wykonania, to stwierdzić można, iż następowała szkoda, która powstała już w efekcie samego wydania orzeczenia lub decyzji. Regulacja wyłączająca spoza zakresu odszkodowania i zadośćuczynienia szkodę i krzywdę wynikłą z wydania bezprawnego orzeczenia lub decyzji jest niezgodna z konstytucyjną zasadą sprawiedliwości społecznej wynikającej z art. 2 Konstytucji. Taka regulacja pozbawia też jednostkę odszkodowania i zadośćuczynienia za niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Dochodzenie tego typu roszczeń na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego jest w zasadzie niemożliwe (należy bowiem wykazać winę sprawcy szkody) i w tym stanie rzeczy państwo polskie może zadośćuczynić takim szkodom, jedynie poprzez odpowiednią nowelizację ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.
Przepis art. 8 ust. 1 ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego – w zakresie, w jakim ogranicza prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia jedynie do skutków wynikających z wykonania orzeczenia lub decyzji, z pominięciem innych skutków wynikających z ich wydania – był przedmiotem rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego (postanowienie TK z dnia 2 grudnia 2014 r., sygn. akt SK 7/14). Trybunał, z jednej strony, umorzył postępowanie uznając, że nie może merytorycznie ocenić zaskarżonej przesłanki ponieważ stanowi to zaniechanie prawodawcze. Z drugiej strony, co istotne, Trybunał podkreślił, że orzeczenie w tej sprawie nie powinno być rozumiane jako wyraz dezaprobaty dla opozycjonistów, którzy ukrywali się przed internowaniem lub tymczasowym aresztowaniem, ani tym bardziej jako przejaw lekceważenia szkód wyrządzonych im przez władze PRL. Trybunał dostrzegł potrzebę zadośćuczynienia także tym osobom, zaznaczając, że wyrządzenie im szkody nie było rezultatem jednostkowych błędów i nadużyć organów władzy, ale celowym i planowanym odwetem za działalność na rzecz wolności i demokracji. Za możliwie najszerszym zakresem tego typu świadczeń, zdaniem Trybunału, przemawia konieczność ochrony godności i wolności człowieka (naruszanych na skutek represji politycznych i wymuszonego ukrywania się przed organami ścigania w obawie przed bezprawnym internowaniem lub aresztowaniem (art. 30 i art. 31 Konstytucji), ale także poczucie sprawiedliwości społecznej, wzmocnione przez konstytucyjną deklarację wdzięczności wobec osób walczących o niepodległość (art. 2 i preambuła do Konstytucji).
Należy też zauważyć, że zgodnie z tekstem pierwotnym ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługiwało w wyniku wydania orzeczenia albo decyzji, a nie było konieczne jej wykonanie (art. 8 ust. 1 ustawy, tekst pierwotny: Dz. U. z 1991, Nr 34, poz. 149). Osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia, przysługiwało od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wydania takiego orzeczenia. Obecne brzmienie tego przepisu jest efektem nowelizacji zainicjonowanej poselskim projektem ustawy o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (druk nr 595, wpłynął do Sejmu dnia 5 kwietnia 2006 r.). W swym pierwotnym brzmieniu powyższy projekt nie zmieniał treści art. 8 ust. 1, pozostając przy sformułowaniu, że „przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wydania orzeczenia albo decyzji”. Do zmiany doszło na posiedzeniu Podkomisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia projektu ustawy Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka dnia 11 lipca 2006 r., gdzie art. 8 ust. 1 otrzymał brzmienie: „Osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano decyzję określoną w art. 43 ust. 1 dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym (…) przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wykonania orzeczenia albo decyzji”. Pojęcie „wydanie” orzeczenia albo decyzji zamieniono na „wykonanie” orzeczenia albo decyzji. Ustawodawca nie wskazał przy tym żadnych argumentów, ani racji, które przemawiałyby za tą zmianą. Ustawa, która ją wprowadziła (z dnia 19 września 2007 r. o zmianie ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego – Dz. U. z 2007 r. Nr 191, poz. 1372) weszła w życie z dniem 18 listopada 2007 r.
Należy podnieść, że w efekcie zaproponowanej nowelizacji art. 8 ust. 1 ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego możliwym będzie dochodzenie odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę wynikłe nie tylko z samego wykonania orzeczenia albo decyzji, ale także (szerzej) z ich wydania.
Zmiana art. 8 ust. 2c ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego jest techniczno-legislacyjną konsekwencją zasadniczej nowelizacji ustępu 1 w tym artykule.
Nowelizacja art. 8 ust. 2 ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego zmierza do wykreślenia zastrzeżenia, że żądanie odszkodowania lub zadośćuczynienia można zgłosić w terminie roku od daty uprawomocnienia się postanowienia stwierdzającego nieważność orzeczenia. Przepis ten, w sposób nieuzasadniony, ogranicza obecnie możliwość dochodzenia roszczeń. W wyniku projektowanej zmiany brak będzie formalnych przeszkód do późniejszego dochodzenia roszczeń.
Samo uchylenie proceduralnego rozwiązania, zgodnie z którym żądanie odszkodowania lub zadośćuczynienia należy zgłosić w terminie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia nie rozwiąże jednak wątpliwości związanych z materialną instytucją przedawnienia roszczeń. Stąd projekt przewiduje dodanie do ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego nowego art. 11a, który obejmuje wszystkie roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie dochodzone na podstawie przepisów zmienianej ustawy.
Nie budzi wątpliwości sam cywilnoprawny charakter roszczeń. Tak ostatecznie przesądziła praktyka stosowania przepisów (m. in. uchwała SN z dnia 28 października 1993 r., I KZP 21/93). Nie budzi też wątpliwości, że termin przedawnienia roszczeń jest terminem w rozumieniu art. 117 § 1 kc. Jak argumentuje Sąd Najwyższy skoro ustawa o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego nie normuje skutków upływu tego terminu, przez to mają zastosowanie rozwiązania przyjęte w prawie cywilnym (uchwała SN z dnia 30 września 1993 r., I KZP 7/93). Wątpliwość budzi natomiast sposób liczenia upływu terminu przedawnienia. Zgodnie z zasadami ogólnymi termin przedawnienia wynosi lat dziesięć (art. 118 kc), a bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (art. 120 § 1 zdanie pierwsze kc). Stąd powstaje pytanie, od kiedy roszczenia dochodzone na podstawie ustawy stają się wymagalne. Czy z dniem powstania szkody, czy też od dnia wejścia w życie ustawy (ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, czy też jej poszczególnych nowelizacji). Dodatkowych komplikacji może dostarczyć art. 4421 § 1 kc, zgodnie z którym roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę). Jeśli normę ta uznać za właściwą, to odczytując przepis dosłownie należałoby stwierdzić, że roszczenia byłyby przedawnione już z chwilą wejścia w życie ustawy, która je kreowała. Jedynym złagodzeniem przepisów byłaby norma, zgodnie z którą jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia (art. 4421 § 2 kc).
Dodanie do ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego nowego art. 11a (oraz w konsekwencji zmiana art. 11 ust. 1), zgodnie z którym roszczenia o odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę nie przedawniają się, jednoznacznie rozstrzygnie powyższe wątpliwości. Takie rozwiązanie wydaje się też być zgodne z pierwotnymi założeniami ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, uwzględniającymi brak realnych możliwości dochodzenia roszczeń w latach poprzedzających przemiany ustrojowe w Polsce.
Zwraca uwagę, że ustawa o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego przewiduje obecnie roczny termin na żądanie odszkodowania i zadośćuczynienia jedynie w przypadku, gdy żądanie to jest wynikiem wcześniejszego stwierdzenia nieważności orzeczenia. Sama możliwość uzyskania stwierdzenia nieważności orzeczenia nie jest ograniczona żadnymi terminami. Ustawa wyłącza natomiast przedawnienie roszczeń w tych przypadkach, gdy z przyczyn obiektywnych nie można żądać stwierdzenia nieważności. Czyni tak w art. 11 ust. 1 (wobec osób uniewinnionych lub osób w stosunku do których postępowanie umorzono) oraz w ust. 2 tego artykułu (wobec osób pozbawionych życia lub wolności bez przeprowadzenia postępowania zakończonego orzeczeniem).
Ustawa o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego pomija kwestie dotyczące przedawnienia w przypadku – wprowadzonych w wyniku kolejnych nowelizacji – możliwości dochodzenia roszczeń przez osoby internowane w stanie wojennym oraz przez osoby powołane w tym okresie do służby wojskowej za działalność niepodległościową. Brak w tym przypadku jednoznacznego rozstrzygnięcia, co do terminów przedawnienia, także w obliczu wyżej wskazanych wątpliwości, uznać należy za niezamierzony błąd ustawodawcy. Wprowadzenie jednolitego rozwiązania, zgodnie z którym wszystkie roszczenia dochodzone na podstawie ustawy nie przedawniają się (nowy art. 11a), pozwoli jednoznacznie rozstrzygnąć nie tylko co do przedawnienia roszczeń będących wynikiem stwierdzenia nieważności orzeczenia, ale również roszczeń związanych z internowaniem lub powołaniem do wojska w stanie wojennym.
Ostania z zasadniczych zmian wprowadzanych projektem dotyczy dalszego poszerzenia zakresu podmiotowego ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Nowododawany art. 8b przyjmuje założenie, zgodnie z którym osobie, o potwierdzonym statusie działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z działalności lub represji, o których mowa w tej ustawie. Same zasady nabywania statusu działacza opozycji antykomunistycznej lub osoby represjonowanej z powodów politycznych określa ustawa z dnia 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych. Jej celem jest przyznanie szczególnego statusu osobom angażujących się w latach 1956–1989 w działalność antykomunistyczną. Ustawa ta wprowadza precyzyjne procedury pozwalające na weryfikację działalności lub represji będących podstawą potwierdzenia statusu takich osób. Jeśli przyjąć, że jednym z celów ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego jest usunięcie przeszkód uniemożliwiających dochodzenie roszczeń odszkodowawczych przez osoby pozbawione tego uprawnienia w latach poprzedzających przemiany ustrojowe w Polsce to wprowadzenie nowego art. 8b uznać trzeba za szczególnie uzasadnione.
Projekt ustawy zawiera także dodatkowe zmiany, których celem jest doprecyzowanie już obowiązujących rozwiązań, które w opinii projektodawców wywołują wątpliwości interpretacyjne i tym samym wpływają negatywnie na jednolitość stosowania przepisów ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. W tym zakresie projekt wprowadza nowe brzmienie art. 13 ustawy. Znowelizowane przepisy jednoznacznie przesądzają, że w sprawach objętych ustawą koszty pomocy prawnej ponosi Skarb Państwa.
Zmianą porządkową jest przywrócenie ustawie zgodności z zasadami techniki prawodawczej, poprzez uchylenie w art. 8 ustępów 1b i 1c, odwołujących się do ust. 1a, uznanego wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w sprawie P 21/09 za niezgodny z Konstytucją (utracił moc 10 marca 2011 r.).